Jak działa kompas? Co to jest i do czego służy? (mega-poradnik)

Wędrówka nieznanym szlakiem wymaga dobrej orientacji w terenie. Jednak masa turystów bagatelizuje ten temat – co roku w samych Tatrach ratownicy poszukują 40-50 zagubionych osób1. W większości z tych przypadków wystarczyłoby zabrać ze sobą mapę i kompas oraz wiedzieć, jak z nich korzystać. O mapach i planowaniu trasy pisałem w tym artykule. Natomiast dzisiaj opowiem Ci, czym jest kompas, do czego on służy i jak działa.

Nie wszystkie szlaki w lasach i w górach są tak dobrze oznakowane, żeby poruszać się po nich bez kontrolowania swojego położenia. Wychodząc w teren, musisz dobrze zaplanować trasę i pilnować tego, żeby się nie zgubić. Pomoże Ci w tym mapa i kompas. Utrzymanie właściwego kierunku marszu (azymutu) jest dużo łatwiejsze, gdy rozumiesz, czym dokładnie jest i jak działa ten przyrząd.

Co to jest kompas?

To urządzenie, które wskazuje kierunki świata. Pozwala zorientować mapę (czyli ułożyć ją odpowiednio względem terenu) i wyznaczyć kierunek marszu. Przyrząd ten znany jest już od wielu wieków – nie potrzebuje on źródła energii i nie wymaga specjalistycznych umiejętności. Standardowy kompas posiada oznaczenie czterech kierunków świata.

Jego działanie oparte jest na polu magnetycznym Ziemi. W dowolnym miejscu na świecie igła magnetyczna kompasu wskaże Ci północ i południe, ustawiając się w linii prostej między biegunami magnetycznymi naszej planety. Współczesne modele pokażą też kierunek wschodni oraz zachodni. W odróżnieniu od busoli (o której przeczytasz w końcowej części artykułu), kompas jest najprostszym przyrządem nawigacyjnym.

Kompas (fot. pixabay.com)

Budowa kompasu

Skoro już wiesz, co to jest kompas, pora zapoznać się z jego konstrukcją. W skrócie, złożony jest on z obudowy o kształcie płaskiego cylindra i igły magnetycznej znajdującej się w środku. Całość jest szczelnie zamknięta.

Kompas może być wykonany z tworzywa lub stopu metali nie zawierającego żelaza (np. aluminium). Stalowa obudowa mogłaby wpływać na pracę kompasu. Całość może być wykonana w formie cylindra z zamykanym wieczkiem lub osadzona na prostokątnej płytce kompasu z różnymi oznaczeniami, o której piszę kilka akapitów niżej.

Igła magnetyczna

Wspominałem o tym, że kompas posiada igłę magnetyczną. Ale co to takiego jest? Jest to bardzo płaski i lekki kawałek magnesu umiejscowiony w samym środku kompasu. Pręcik, do którego przymocowana jest igła, umożliwia jej swobodny ruch obrotowy. Dzięki temu będzie ona mogła wskazać Ci prawidłowy kierunek.

baner buycoffe to

Komora kompasu wypełniona cieczą

Obudowa kompasu musi być szczelna, ponieważ wewnątrz znajduje się ciecz, która stabilizuje igłę. Najczęściej jest to woda demineralizowana lub czysty alkohol. Kompasy wypełnione alkoholem odznaczają się płynniejszą pracą, a więc też większą precyzją. Dzieje się tak ponieważ alkohol zawarty w komorze kompasu ma mniejszą gęstość niż woda, co oznacza mniejsze opory w czasie ruchu obrotowego igły magnetycznej.

Uważaj na najtańsze kompasy, które mogą być wypełnione powietrzem. Są one mało precyzyjne, ponieważ igła wpada w drgania. Z kolei jeśli w kompasie wypełnionym cieczą obudowa będzie nieszczelna, może powstać pęcherzyk powietrza, który będzie zakłócał pracę igły.

Wniosek? Unikaj najtańszych kompasów, które nie są wypełnione cieczą oraz te z lichą obudową. Często wyglądają one tak, jakby miały się rozpaść same z siebie 😉

Tarcza kompasu i oznaczenia kierunków świata

Aby kompas spełniał dobrze swoją rolę, musi mieć oznaczenia kierunków świata i podziałkę kątową. Dlatego na dnie cylindra znajduje się tarcza kompasu. Aby wyznaczyć strony świata należy obrócić obudową kompasu tak, aby czerwona końcówka igły magnetycznej pokryła się z literą N, co oznacza na kompasie północ.

Na tarczy kompasu naniesione są oznaczenia kierunków świata wg poniższego wzoru:

  • N – północ
  • S – południe
  • E – wschód
  • W – zachód

Ewentualnie mogą pojawić się kombinacje tych liter. W ten sposób oznaczenia kierunków świata na kompasie odzwierciedlają pełną różę wiatrów:

  • NW – północny zachód
  • NE – północny wschód
  • SW – południowy zachód
  • SE – popołudniowy wschód

Większość produkowanych obecnie kompasów, zamiast igły posiada płaski dysk magnetyczny. Jest to połączenie igły i tarczy kompasu w jednym, ruchomym elemencie. Działa on w taki sam sposób jak igła, tylko że samoczynnie wskazuje Ci wszystkie kierunki świata i nie trzeba obracać kompasu, aby dopasować igłę do oznaczenia N.

Płytka kompasu

Tak jak wspominałem kilka akapitów wyżej, cylinder kompasu może być osadzony na tzw. płytce. Posiada ona różne oznaczenia, które ułatwią Ci nawigowanie w terenie oraz tworzenie szkicu przebytej trasy. Na płytce kompasu znajdziesz m.in. linijkę w milimetrach i calach, lupę do odczytywania małych napisów z mapy, czy podziałkę przedstawiającą popularne skale map. Te ostatnie znacznie usprawnią mierzenie odległości na mapie, dzięki czemu szybciej oszacujesz długość trasy i zaplanujesz wędrówkę.

Jak działa kompas?

Tak jak wspominałem, igła kompasu jest bardzo cienkim i lekkim magnesem. Działa więc na nią pole magnetyczne Ziemi. Takie pole ma swoje bieguny – północny i południowy, między którymi przemieszczają się ładunki magnetyczne. Poruszają się one zawsze w jednym kierunku – z północy na południe. Natomiast wszystkie namagnesowane przedmioty, które znajdują się w polu magnetycznym Ziemi – czyli np. igła kompasu – dążą do ustawienia się wzdłuż niewidzialnych linii tworzonych przez przemieszczające się ładunki magnetyczne. Dlatego kompas działa o każdej porze, w każdym miejscu na świecie tak samo.

Jak dokładny jest kompas?

Igła kompasu wskazuje Ci, gdzie się znajdują się bieguny magnetyczne Ziemi, ustawiając się w linii północ-południe. Pamiętaj jednak, że bieguny magnetyczne to nie jest to samo, co bieguny geograficzne. Poniżej wyjaśniam, czym się one różnią i jak to wpływa na dokładność kompasu.

Biegun magnetyczny a geograficzny

Biegun magnetyczny to miejsce, w którym ładunki magnetyczne przechodzą prostopadle przez powierzchnię Ziemi. Nie jest to stałe miejsce, bo jego położenie zależy od zmiennego pola magnetycznego. Zmiany te zachodzą na skutek m.in. eksplozji na Słońcu. Tworzące się wtedy zjawiskowe zorze polarne, są po prostu deformacją pola magnetycznego. Natomiast każda zmiana w polu magnetycznym powoduje mniejsze lub większe przesunięcie bieguna.

Z kolei biegun geograficzny jest miejscem określonym na stałe. To po prostu „czubek Ziemi” – miejsce przez które przebiega oś obrotowa naszej planety. Na półkuli północnej miejsce to jest zlokalizowane na Oceanie Arktycznym, natomiast na południowej – na Antarktydzie.

Ciekawostka przyrodnicza 😉

Bieguny magnetyczne Ziemi tak naprawdę ułożone są przeciwnie niż bieguny geograficzne, tzn. północny jest na południu, a południowy na północy. Kiedy igła kompasu pokazuje północ, jest ona przyciągana przez biegun południowy. Dzieje się tak, ponieważ w każdym magnesie bieguny przyciągają się naprzemiennie.

Jednak dla ułatwienia, w geografii stosuje się uproszczenie, że północny biegun magnetyczny znajduje się na północnej półkuli.

Deklinacja magnetyczna

W idealnej sytuacji bieguny magnetyczne i geograficzne pokrywają się ze sobą. Jednak taka sytuacja nigdy nie ma miejsca m.in. ze względu na zakłócenia z kosmosu. Kompas może być mniej dokładny, ponieważ zawsze pokazuje bieguny magnetyczne. Wyznaczona w ten sposób północ będzie różniła się od faktycznej północy geograficznej znajdującej się na „czubku Ziemi” i mającej stałe współrzędne. Taką różnicę nazywa się deklinacją i można ją obliczyć dla dowolnego miejsca na Ziemi, aby zwiększyć precyzję nawigacji. Jeśli chcesz się dowiedzieć, jak to zrobić, przeczytaj mój artykuł o deklinacji.

Jeśli staniesz idealnie w miejscu bieguna magnetycznego, igła Twojego kompasu skieruje się w dół – do jądra Ziemi.

Na precyzję kompasu wpływają również takie czynniki jak:

  • Bliska odległość metalowych konstrukcji takich jak mosty czy statki
  • Występowanie złóż metali pod ziemią
  • Oddziaływanie innych pól magnetycznych, np. przy liniach wysokiego napięcia, blisko silnego magnesu lub innego kompasu
  • Występowanie burzy lub przebywanie w miejscu, gdzie niedawno nastąpiło wyładowanie
baner buycoffe to

Co to jest busola?

Busola wyglądem przypomina bardziej rozbudowany kompas. Wyposażona jest ona w dodatkowe przyrządy celownicze. Dzięki nim możesz wyznaczyć dokładny kierunek do odległego punktu na horyzoncie. Znacznie Ci to ułatwi marsz na azymut, a także pozwoli narysować przebieg trasy.

Budowa busoli

W odróżnieniu od kompasu, busola posiada dodatkowe przyrządy celownicze – szczerbinkę i cienką żyłkę pełniącą funkcje muszki. Pod szczerbinką znajduje się mała lupa ułatwiająca odczytywanie dokładnego kąta z tarczy kompasu. Obudowa busoli składa się także z wieczka, w którym wykonany jest podłużny otwór. Przez jego środek przebiega napięta, cienka żyłka. O tym, jak używać busoli przeczytasz poniżej.

Budowa busoli (fot. Łukasz Rutkowski)

Jak używać busoli?

Korzystanie z busoli jest bardzo proste, jednak od początkującego wymaga nieco ćwiczeń. Aby wyznaczyć azymut (czyli kąt względem kierunku północnego) do porządnego punktu w terenie, należy ułożyć busolę nieruchomo na płaskiej powierzchni. Następnie do połowy zamknąć wieczko i przybliżyć oko do szczerbinki i wycelować w stronę obiektu, do którego chcesz dotrzeć.

Teraz wystarczy opuścić wzrok (nie ruszając głową), by spojrzeć przez lupkę na tarczę kompasu i odczytać kąt. W ten sposób możesz wyznaczyć dokładny kierunek marszu i trzymać się go w czasie wędrówki po bezdrożach lub wykonać bardziej dokładny szkic trasy, którą się poruszasz.

Wyznaczanie azymutu za pomocą busoli (fot. Łukasz Rutkowski)

Odczytywanie azymutu z tarczy busoli (fot. Łukasz Rutkowski)

niewidoczna-tresc

Jak zrobić własny kompas?

Kiedy wędrujesz po nieznanym terenie, bardzo łatwo można zgubić orientację. Dlatego warto mieć zawsze ze sobą kompas, nawet ten najprostszy. Ale co jeśli go nie masz? Przy odrobinie szczęścia możesz zrobić własny kompas.

Jak zrobić prowizoryczny kompas – potrzebne rzeczy:

  • Pojemnik z wodą
  • Igła, szpilka lub bardzo cienki drut
  • Liść

Jeśli jesteś w stanie zorganizować te wszystkie rzeczy, możesz wykonać swój kompas. Na poniższym filmie zobaczysz, jak to zrobić.

filmik – robienie prowizorycznego kompasu

Pamiętaj jednak, że takie rozwiązanie nie jest zbyt dokładne. Warto jednak zrobić to, aby lepiej poznać zasadę działania kompasu. To również świetny pomysł na naukę ciekawych rzeczy i spędzanie czasu na łonie natury.

Działanie kompasu – podsumowanie

Jak widać, budowa kompasu i busoli jest bardzo prosta, jednak ich działanie zależy od skomplikowanych sił natury. Posługiwanie się nimi daje dużo możliwości, jeśli chodzi podróżowanie i piesze wędrówki. Kompas i papierową mapę warto mieć na każdej wyprawie – nawet w formie nawigacji awaryjnej – żeby się nie zgubić. GOPR-owcy i TOPR-owcy mają już i tak sporo pracy. Pamiętaj więc, że rozsądne podróżowanie i przewidywanie potencjalnych kłopotów jest podstawą w czasie wędrówek po nieznanym terenie i wypadów survivalowych.

Skoro już wiesz, jak używać kompasu, zajrzyj do zakładki nawigacja i orientacja w terenie, gdzie znajdziesz więcej porad na temat wyznaczania kierunków świata i pieszych wędrówek.

Jeśli spodobał Ci się ten artykuł albo masz zwoje zdanie na temat kompasów, koniecznie daj znać w komentarzu. No i oczywiście nie zapomnij zapisać się na mój newsletter. Wysyłam tam powiadomienia o nowych artykułach i dodatkowe ciekawostki. Bez spamowania 🙂

1 Źródło: https://topr.pl/index.php/statystyka (dostęp z dnia 27.01.2022) – opracowania statystyczne z lat 2016-2020
Źródło grafiki tytułowej: canva.com

Nie przegap kolejnych artykułów!
Zapisz się na newsletter


Subscribe
Powiadom o
guest

3 komentarzy
Inline Feedbacks
View all comments
Weronika
Weronika
1 rok temu

dzieki za pomoc przy geografii!

Bartek
Bartek
1 rok temu

A może by tak książkę napisać?
„Nawigacja w terenie”